De Faciliteerstaat en de mythe van de eigen verantwoordelijkheid.

Van verscheidene kanten (Jan Marijnissen, Ron Brouwer) wordt geroepen dat Nederland een “nieuw verhaal” nodig heeft.  Een nieuw verhaal voor na de nachtwakerstaat van de 19e eeuw waarin de staat liberaal moest zijn en zich zo min mogelijk moest bemoeien met de burger en een nieuw verhaal na de verzorgingsstaat waarvan gezegd wordt dat deze is opgebouwd sinds de Tweede Wereldoorlog, waarin de staat juist zo veel mogelijk zorg moest dragen voor het welzijn van de burger.

De Faciliteerstaat

Uit de (morele en financiele) onhoudbaarheid van de verzorgingsstaat is in wezen al een nieuw verhaal voortgevloeid. Het verhaal van de faciliteerstaat, van eerlijkheid en verantwoordelijkheid. We zijn er alleen niet zo heel tevreden mee.

Vadertje staat is er niet om te verzorgen maar op zijn hoogst voor het faciliteren van burgers bij steeds wisselende idealen. Een duwtje in de goede richting en daarna is het je eigen verantwoordelijkheid. De  faciliteerstaat heeft ten doel, niet het leven van burgers plaatsvervangend uit te voeren maar het welzijn van de burger enerzijds niet onmogelijk te maken maar anderzijds ook niet cadeau te doen. Voor de faciliteerstaat hebben wij niet echt gekozen, die is ontstaan uit het terugdringen van de onbetaalbare verzorgingsstaat. Wie erover klaagt krijgt voor de voeten geworpen dat het zijn “eigen verantwoordelijkheid” is.

Dit betekent dat in de faciliteerstaat de overheid zich niet meer ethisch neutraal tegenover het leven van zijn burgers opstelt. Waar in de nachtwakerstaat elke burger gelijkelijk recht had op vrijheid en in de verzorgingsstaat de burger gelijkelijk recht had op welzijn, is in de faciliteerstaat rechtvaardigheid gelijk aan eerlijkheid.

Rechtvaardigheid als eerlijkheid

Voor zover dit idee al filosofisch valt te herleiden is de politiek filosoof Rawls beslist patenthebber. In zijn boek A Theory of Justice beschrijft hij wat rechtvaardigheid als eerlijkheid is. Rechtvaardigheid moeten we zien in termen van eerlijkheid. Regel 1 is dat iedereen gelijke rechten heeft op vrijheid. Regel 2 : waar dit leidt tot sociale  en economische ongelijkheid moet daarvoor worden gecompenseerd, zowel door een herverdeling van primaire goederen als door de garantie van toetreding.

Dat gaat dan in de politieke praktijk min of meer vanuit het Rawlsiaanse oogpunt, maar dan precies andersom: Alle beschikbare middelen worden eerlijk verdeeld, tenzij iemand recht heeft op een beetje meer, zegt Rawls. Van Lubbers tot Rutte horen we hetzelfde verhaal: we zijn met zijn allen te veel middelen aan het gebruiken en dus krijgen we gelijkelijk minder en minder voorzieningen, tenzij dat oneerlijk uitpakt voor een specifieke groep, in welk geval die een beetje meer mag.

Eerlijk?

Het hele idee van eerlijkheid heeft geleid tot een flink bureaucratisch stelsel dat is opgetuigd om per individueel geval vast te stellen wie nog recht heeft op de restante verworvenheden van de verzorgingsstaat, om dit illusoir geworden sociaal systeem betaalbaar te houden.

Eerlijk is blijkbaar, dat bij de beoordeling van of iemand recht heeft op een volledige WIA-uitkering, deze een Functionele Mogelijkhedenlijst, waauit blijkt dat degene altijd nog functioneel is als vuurtorenwachter en nu is het zijn eigen verantwoordelijkheid om te verhuizen vanuit Geleen naar een plek met een vuurtoren.

Een student heeft alleen recht op een aanvullende studiefinanciering als een uitwonende student als zijn ouders niet te veel bijverdienen, waarbij rekening wordt gehouden met eveneens studerende broers of zussen uit hetzelfde gezin en eenouderschap en  mits door de aanvrager het vonnis kan worden overleg waarin de voogdij tig jaar geleden aan die ene ouder exclusief is toegekend, want dergelijk bewijs aandragen is je eigen verantwoordelijkheid.

Iemand met een bijstanduitkering heeft geen recht op het wonen van een huis met een huur boven de sociale huurnorm, terwijl iemand die uit die bijstandkering komt en een tijdelijke baan vindt waarbij hij meer verdient dan ca. €33.000, komt niet meer in aanmerking voor een huurwoning beneden de sociale huurnorm, tenzij hij gehandicapt is of -dit kan lokaal verschillen- als hij kinderen heeft. In welk geval die kinderen natuurlijk niet al volwassen moeten zijn en te veel moeten verdienen want dan komt de gezinstoets op de proppen die bepaalt dat het niet eerlijk is als een gezin prima rond kan komen wanneer de individuele leden het inkomen maar gelijkelijk verspreiden.

Meetbaarheid

Niet iedereen kan welzijn worden gebracht en daarom brengt de staat dit alleen daarheen waar het ook daadwerkelijk nódig is. Daarbij wordt verondersteld dat het meetkundig vaststelbaar is, wie er aanspraak kan maken op welk deel van de herverdeelde koek. Geen regel zonder uitzondering op de uitzondering op de uitzondering, althans op papier. In de praktijk zijn die rechten voor de individuele burger niet of nauwelijks afdwingbaar.

Het Rawlsiaanse principe heeft veel kritiek gekregen vanuit theoretische kant. Als je de eerlijkheid propageert, hoe ben je dan zo rijk geworden? Pakt het altijd wel zo eerlijk uit, dit eerlijkheidsprincipe, specifiek in vrouwenrechten, tussen generaties, etc? Wanneer is het de verantwoordelijkheid van de staat en wanneer is het de verantwoordelijkheid van het individu om een oneerlijkheid weg te nemen? Maar bovenal, wat is fairness? Wat is eerlijk?

Dergelijke verwijten treffen naar mijn idee ook de faciliteerstaat. Wat heeft het nog met eerlijkheid te maken als een rechter oordeelt dat het een zorgvuldig medisch oordeel is van de bezwaarverzekeringsarts dat een borderliner met aangeboren slechthorendheid nog 20 uur per week kan werken gezien het feit dat zij zwanger probeert te worden?

Als je een taart verdeelt onder een handvol kinderen en er blijven twee stukjes over, en je ziet vanuit je ooghoek dat een weeskind (broodmager, mishandeld en verwaarloosd, vol met blauwe plekken) een punt pikt, is het dan eerlijk als je dan een oog dichtknijpt? En als er dan meteen een doorregen Floris opstaat, die dan vindt recht te hebben op het andere overgebleven stuk, wat is dan nog fair?

Bureaucratie

Wie zijn ogen open heeft weet zo tientallen voorbeelden van een muur van bureaucratie die is opgericht vanuit diezelfde bezuinigingsdrift die juist steeds beoogt te bezuinigen op bureaucratie. Voor de onderkant van de samenleving is de voorzieningenmolen een opeenstapeling van catch 22’s waar alleen een professionele oplichter nog zijn weg in weet te vinden.

Professionele oplichterij zoals de Bulgaarse mafia, onheuse bewindvoerders en louche zorginstellingen of schoolbesturen, wordt geen strobreed in de weg gelegd. Dat is niet geheel opzettelijk. De aanvraag is immers in orde want perfect bij elkaar gelogen en dan moet het wel gehonoreerd worden. Handhaving op de naleving, de vervolgstap op het verlenen van de aanvraag, wordt stelselmatig wegbezuinigd of gedecimeerd tot een papieren “toets”. Het naleven van de regels is immers diezelfde eigen verantwoordelijkheid. Geld dat naar handhaving gaat, komt in tegenstelling tot de vergunningverlening, niet direct terecht bij de mensen die het nodig hebben. En dat is weer niet eerlijk.

Eigen verantwoordelijkheid

Het is onze eigen verantwoordelijkheid dat we inburgeren, onze huurtoeslag goed invullen, dat we een verklaring van geen bedenkingen in het kader van de Flora en Faunawet aanvragen bij de omgevingsvergunning voor bouwactiviteiten, dat we onze AOW-gat compenseren als we onder het bestaansminimum komen en dat we onze handen wassen alvorens we een broodje shoarma snijden dat de luiers van je demente oudtante verschoond worden en ook het voorkomen en ontkomen van brand en het halen van je studiepunten ook als er halverwege de opleiding derdejaars studenten voor de klas staan. Dan is er nog de eigen verantwoordelijkheid van de boer voor een ordelijk nitraatbeleid bij het uitrijden van mest en de eigen verantwoordelijkheid van Mien om haar thuiscomputers adequaat te beveiligen zodat ze niet gekaapt wordt door een botnet en om haar burgerservicenummer uit handen van hackers te houden. Of je even op een dik pak papier wil aangeven, dat je een terrasvergunning hebt aangevraagd en de beveiliger een adequate opleiding  heeft en dat je stoep schoon is en er zout gestrooid is als het glad is en dat en dat en en en en………

 De moderne burger in wat doorgaat voor de civil society is een atlas die de verantwoordelijkheden van de hele wereld met zich mee kan torsen.

Paradoxaal genoeg is dat waar de eerlijke faciliteerstaat en de mythe van de eigen verantwoordelijkheid op uit draait. Een verzorgingsstaat voor hen die het niet nodig hebben. En de rest zoekt het maar uit. Dat is ons nieuwe verhaal. En we leefden nog lang en gelukkig.