Kiezen en Angst

Een van mijn oud-collega’s zei me ooit, jaren geleden, “je moet niet kiezen voor de angst maar voor de liefde”. Zulk soort dingen kun je niet ongestraft zeggen tegen een filosoof, die gaat daar dan jaren lang over nadenken. Vooral omdat ik zelf ook niet weet waar dat nu weer precies op sloeg. In elk geval was het voor mij niet zo dat ik iets te kiezen had in het geval van angst. In het concrete geval was ik wel bang maar ik had dat niet opgevat als dat ik bang was. ik deed namelijk alles wat ik in de dagen en weken aan deze opmerking vooraf gingen, op de automatische piloot. Allerlei instinctieve handelingen zoals weglopen en stilstaan, en fluisteren, en afwezig zijn op een soort intense manier. Ook dat je spijsvertering niet meer werkt en alles wat je eet er meteen weer uitkomt. Typisch angst, maar t kwam wel handig uit dus ik ervoer het niet als hinderlijk. Ik had dat ook helemaal niet gerelateerd aan angst, maar delen daarvan bleken achteraf gezien vlucht en freeze-reacties te zijn geweest, reacties die voortkomen uit je angstcentrum als je lymbisch systeem wordt geactiveerd. Dat las ik tenminste later in een boekje, want op een filosofie opleiding leer je echt niets over hoe hersenen werken of wat een lymbisch systeem is.

Ook bij ethiek en emoties, een vak dat ik gevolgd had aan de filosofie-opleiding, bleven we aan een soort van psychologische oppervlakte, ook niet zo gek, en het zat ook nog eens in mijn irritatiezone. Het cognitieve gehalte van emoties, ging het dan over, wat je kon kennen van emoties. Angst en Woede zijn dus zulke primaire emoties.

We kwamen er nog over te spreken in een college dat toevallig plaatshad 12 september 2001 de dag dat iedereen laat wakker werd omdat we allemaal van 3 uur ’s middags tot diep in de nacht CNN hadden gekeken. Van de hoogleraar destijds moest de klas beginnen met emoties op te noemen en mijn persoonlijk escapisme om allerlei ingewikkelde kennis op te doen en daar lang over filosoferen, is absoluut niet te rijmen met impulsief emoties opsommen. Ik had het daar echt moeilijk mee, vooral het tempo en dat ik ervoor betaalde, maakte me erg kwaad. De rest van de klas had het dan moeilijk met dat 11 september gebeuren, alle emoties die de klas enumereerden bestonden uit negatieve emoties: angst, woede, ontzetting, verbijstering. Liefde, daar kwam niemand spontaan op, op die bewuste dag. Iedereen dacht alleen aan allerlei emoties die uiteindelijk neerkomen op Angst.

Een schilderij was dan samen met de stadsomroeper het massamedium van destijds, waar de mensen het mee moesten doen. Misschien hier en daar aangevuld met een glas-in-lood-raam. Het is dan ook niet echt aan te nemen dat het leven in Deventer of Venlo wezenlijk is veranderd de dagen en weken na de vloed, laat staan dat de mensen uit Boedapest of Peking er vanaf geweten zullen hebben”Hiel errug”, zullen de mensen elders in Nederland gezegd hebben tegen elkaar, om vervolgens verder te gaan met het graan te dorsen en de boter te karnen.

Omdat ik al sinds mijn afstuderen probeer een proefschrift te schrijven over de vrije wil, had ik mijn hele huis vol boeken over neuropsychologie liggen. Daaruit had ik ergens in 2015 of later, redelijk recent, de waardevolle kennis opgedaan dat Angst dus wordt geactiveerd, zodra je zintuigen een waarneming doen die daar aanleiding toe geeft en dan dat lymbisch systeem activeren. Dat lymbisch systeem is nogal een dominant hersendeeltje. Er gaan zenuwbanen vanuit je lymbisch systeem naar alle kanten van je lichaam, naar je benen, dat je daar licht in wordt, naar je darmen, dat die gaan borrelen, naar je handen, dat die gaan zweten, naar je ogen, dat die groot worden en dat allemaal in een zeer korte tijd, binnen een seconde, zelfs binnen nanosecondes. Maar er gaat  geen informatie náár dat lymbisch systeem. Je cognitievere en intelligentere brein, dat allerlei dingen heeft geleerd over Aristoteles en Augustinus en hoe je handig je keukenblad kan organisen volgens de Libelle, dat kan dus niet communiceren met het lymbisch systeem. Gelukkig maar, want je wil daar ook niet over filosoferen als je net oog in oog staat met een bloeddorstige tijger.

Het gekke van angst is dus dat je niet direct weet of het nu de bloeddorstige tijger was waarom je ergens staat met klamme zweethandjes. Want op het moment dat je daar staat te bibberen ga je niet je afvragen “Is dit een bloeddorstige tijger, of toch meer een bloeddorstige luipaard”. Je reageert op basis van je instinct en zoiets onbelangrijks als denken, dat gaat helemaal uit, je bent dan verder alleen nog bezig met waarnemen, vluchten, knokken of stilvallen. Vandaar dat ik deze collega ook zou willen of had moeten zeggen, dat het dus geen keuze is. Angst is geen keuze. Angst wordt je aangedaan. Soms is het een flauwekul angst, er zijn genoeg mensen fobisch voor dingen waarvoor dat helemaal niet hoeft. Angst moet je niet opzettelijk worden aangedaan en dat gebeurt toch vrij massaal. Omdat het een enorm goede verkoop impuls is. Voor beveiligingscamera’s is het heel wat makkelijker reclame maken dan voor ordnermappen.

In een “judeo-christelijke” samenleving die we tot de jaren 90 zeker nog hadden, wordt angst je dus niet aangedaan, de Heer probeert die angst weg te nemen. Vertrouw op Hem, geef hem je Angst. Je treft voorzorgsmaatregelen, trekt dijken op, dubbel glas, bliksemafleiders. En je vertrouwt op de goede afloop, zelfs bij een eventuele slechte afloop. Want met al je beste kennis hoef je je nergens zorgen over te maken, omdat het goed voor jou gaat aflopen. En met je voorbeeldige christelijke gedrag is je stoeltje in de hemel ook gekocht. Interessant genoeg is naarmate de Nederlandse samenleving meer is geseculariseerd, ook de Angst weer terug van nooit weggeweest. Mensen gaan weer kuddegedrag vertonen en lopen in hordes achter elkaar aan. Dat is niet onrationeel gedrag, ook al is het onverstandig om het slechte voorbeeld te geven. Als je wc-papier op is en iedereen rent rond met 20 pakken wc-papier dan is het ontzettend rationeel om zelf ook wc papier te kopen. Handelen uit angst wordt vaak voor niet-rationeel uitgemaakt. Maar dat is dus niet zo. Het is pas echt niet rationeel om over het prooigedrag van katachtigen te filosoferen als je oog in oog met een tijger staat. Het probleem van handelen uit angst is dat je rationele eigenbelang, wanneer dat iedereens rationele eigenbelang is, en iedereen die massaal tegelijk najaagt omdat jij dat najaagt, niet meer je eigen belang is. Je eigen belang is dan om tot een samenwerkend optimum te komen. Een Speltheoretisch optimale situatie, beter bekend als een Nash-equilibrium.

Niet alleen nu maar al de afgelopen 20 jaar is er veel angst bij gekomen. De sociale zekerheid wordt ook afgebroken en meer en meer worden mensen op zichzelf aangewezen, in een onzekerheid, die dus angst creëert. Maar een ander die als gevolg hiervan lijdt aan Angst, wordt hierdoor erg in zijn handelen beperkt. Angst je baan kwijt te raken, angst alleen te blijven, angst ziek te worden, angst dat de bom valt. Concreet kan iemand met Angst maar drie dingen doen: vechten, vluchten of bevriezen. Van daartussen kiezen, kom je niet op liefde uit. Onder de flatgebouwen van de stad, dat lukt nog, maar dat “naast jou” dat is volledig toeval. Je maakt dat je wegkomt en je ziet wel waar het schip strandt, dat strandt dan eigenlijk nooit in een romantisch dinertje bij kaarslicht. Je strandt meestal ergens midden in een donker woud of in de woestijn of ergens waar je niet weet waar. Er is dus een verschil met rationeel uit voorbereiding in een paniekbui een extra pak wc-papier kopen, omdat je iedereen in paniek wc-papier ziet kopen en je bedacht hebt dat de voorraad van de supermarkt misschien tijdelijk op is. En met 40 pakken wc-papier kopen. Maar niet volgens de persoon die 40 pakken wc-papier koopt, die vindt dat waarschijnlijk zelf ook nog steeds heel logisch gedrag.

De angst moet dan worden weggenomen. Dat moet echt want angst is een slechte raadgever en iemand in angst neemt allerlei onverstandige beslissingen, zoals het kopen van 40 rollen wc-papier. Maar angst wegnemen is niet makkelijk, dat moet je ook maar kunnen. Het is een moederlijk instinct dat veel mannen en vast ook wel wat vrouwen niet is weggelegd. Ik durf wel te zeggen als persoon die is opgevoed door een vader, dat vaders in zijn algemeenheid er weinig aan gelegen is de angsten van hun kinderen weg te nemen. Zij scheppen er eerder genoegen in die angst nog wat verder te versterken. Dat werkt pedagogisch ook wel, maar niet bij iedereen, altijd.  Het is of je een kind met koudwatervrees het zwembad in schopt. Dat is voor de meesten de enige manier om ervan af te komen. Voor een hele hoop is dat een manier om er op hun 40e nog mee te zitten. Je kan iemand bijvoorbeeld alleen confronteren met een angst, als die angst confronteerbaar is. Waterangst is wat dat betreft makkelijker uitvoerbaar dan vuurangst. Je kan iemand die bang is voor vuur daar niet vanaf helpen om hem in het vuur te werpen. Iemand met een angst voor leeuwen, gooi je ook niet voor de leeuwen. Sommige angsten zijn erg rationeel. Sommige angsten zijn zo rationeel dat je mensen er niet vanaf kán helpen en je ze daarin moet laten. Neem nu preppers, daar wordt vaak lacherig over gedaan. Maar zo irrationeel is het niet, zeker niet wanneer je achter overstroombare dijken woont, om een voorraadje eten aan te leggen.  Maar weet u nou genoeg over het besluit brandveiligheid wegtunnels om te kunnen zeggen of iemand een rationele tunnelangst heeft?

Zelf had ik daar bij de collega die me vertelde dat ik niet voor angst moest kiezen, een angst waarvan ik ook nu nog niet weet hoe gegrond dat nu was. Maar pas veel later ben ik gaan snappen dat waar ik toen bang voor was, alleen maar een aanleiding was. Hetgene waar je bang voor bent, herken je in de aanleiding. Je ziet een oranje vlek achter de struiken ritselen en je schiet in de boom, om daar vervolgens te constateren dat je oranje vlek niet een tijger maar een sinaasappel is. Eerder trauma kan kennelijk heel diep zijn weggestopt, in een deel van het geheugen dat je lichaam beter weet dan je cognitieve brein. Mensen zijn niet zo weloverwogen als ze zelf wel denken, angst overkomt iedereen weleens. Dat zie je al aan katten en hoe die angstig zijn voor plotseling opduikende komkommers. Logisch, omdat het op een reptiel lijkt, zonder dat die katten dat zelf snappen, of ooit maar een hagedis van dichtbij gezien te hebben. Het subject hoeft niet objectief te snappen waar de angst vandaan komt om de angst te hebben. Maar om een dier of mens van een bepaalde angst af te helpen is het wel nodig om die angst te snappen om de pijn weg te kunnen nemen of de gevolgen ervan te verminderen. Angst is geen keuze. Je moet daar liefde en begrip voor hebben, wanneer mensen erin zitten, om dat adequaat te kunnen oplossen. Als dat al kan.