Het onredelijke alternatief
Alles moet maar redelijk. Dat hoor je vooral aan zo’n club vol D66’ers. Euw, wat redelijk. Enorme gladjakkers die precies weten hoe alles moet; maar zelf een heel vervelend leven hebben. Geen wonder! Steeds maar rekening houden met de redelijke belangen van iedereen. Zo kom je van het ene hellend vlak in het andere hellend vlak. De enige reden waarom ze die nonsens volhouden, is omdat ze het nog nooit moeilijk genoeg hebben gehad, om te weten dat er wel degelijk duidelijke grenzen zijn. Een elitair clubje dat de boel voor ons gewone mensen verpest, dus.
Hellend vlak
Tot zover mijn persoonlijke frustraties. Wat in de volksmond “hellend vlak” wordt genoemd, is een Sorites-paradox. Mensen realiseren zich niet dat het onderliggende logische probleem der vaagheid al duizenden jaren oud is. Sorites is geen grote filosoof. Het is oud-Grieks voor “een hoopje zand”. De paradox houdt in dat die hopen zand niet bestaan. Wanneer is iets een hoopje zand? Nou een korrel zand is nog geen hoop. Als ik er nog een korrel zand bij leg, maakt dat geen verschil.
Als ik er nog een korrel zand bij leg, maakt dat geen verschil. Als ik er nog een korrel zand bij leg, maakt dat geen verschil. Kortom hopen zand bestaan niet. Een paradoxale conclusie, want dat hopen zand bestaan, dat behoeft niet echt een betoog.
Dat is dus ook wat een hellend vlak inhoudt. Ergens is een hellend vlak en daar is ergens een grens, maar waar die grens is, is niet duidelijk te zeggen. Voor elk alternatief is een rede te geven. Alles is redelijk. Behalve de onredelijke eindsituatie. Wat zijn daar dan de logische oplossingen voor? Ik loop even mijn Syllabus van Frank Veltman in vliegende vaart met u door.
Logica der vaagheid
1 Het trekken van 1 duidelijke grens. Alles boven 100 korrels is een hoop. Dit heeft als nadeel dat het soms onredelijk kan zijn. Bijvoorbeeld wanneer je een vergunning moet aanvragen voor het storten van 100 korrels zand.
2 Het trekken van meerdere duidelijke grenzen. Alles boven de 100 korrels zand is een grijs gebied, alles boven de 100.000 korrels zand is vergunningsplichtig. Daar schiet je dus niets mee op voor alle situaties in het grijze gebied. Ik zal hier nog weleens op terugkomen in een blogje over de mishandeling van het Amsterdamse Oosterpark.
3 Het accepteren van de paradox. Dat kan logisch maar de vraag is of dat ethisch gezien ook kan.
4 Supervaluaties een theorie die Michael Dummet Kit Fine (Sorry Kit) bedacht heeft, en er op neer komt dat de waardering rekening houdt met preciseringen. Je kan wel precies zijn, maar dat wil je niet. Kortom er wordt een grens getrokken en je geeft dat een mooi woordje: supervaluaties. Dus eigenlijk hetzelfde als 1 en 2 maar dan een beetje vager.
5 Dummet’s Equivalentie van Observationeel Ononderscheidbare (op zijn Engels: EOI) objecten. Je kan geen precieze grens trekken, in weerwil van wat Fine daarover zegt. Of je accepteert dat er inconsistentie is tussen observationeel ononderscheidbare objecten, of je accepteert dat niet in welk geval je helemaal geen grens kan leggen, wat onwenselijk is.
Eigenlijk komen al die alternatieven neer op het trekken van een grens. Want zelfs de situatie dat je het paradoxale van de logica accepteert, maakt het noodzakelijk dat je, wanneer het er ethisch op aan komt, toch vertelt wanneer er dan wel hopen zand bestaan. Er is hier een onoverbrugbare kloof tussen de keukentafeltheorie en de praktijk. Wat is een hoop zand? Als je hem tussen je broodje kaas aantreft, is elk aantal korrels zand er een te veel.
Ik denk dat de logica der vaagheid en de verhouding met ethiek het best te vergelijken is, met partnermishandeling. Ook hier is er niet een duidelijke, theoretische grens aan te geven, wanneer sprake is van partnermishandeling. Een klap, ja maar goed als je net een kussengevecht had en de ander sorry sorry sorry roept… dan is die klap een andere klap dan als je een klap krijgt omdat je je lief tegensprak om een afwasgeschil. “Het maakt toch niet uit in welke kast ik de glaasjes terugzet?” Beng! Ook maakt het zijn van een man of een vrouw, hoe belachelijk ook, een verschil. Zo vinden we het normaal en zelfs grappig, als Kermit de Kikker door Miss Piggy wordt geslagen. Andersom zou niet zo makkelijk te accepteren zijn.
Wanneer is er dan wel een duidelijke grens in dit vaagheidsfestival? Die grens is er eigenlijk pas echt duidelijk, als je aan je haren om de tafel wordt gesleurd en een keukenmes tussen je ribben krijgt geplant. Dan is het voor iedere buitenstaander wel onomstreden duidelijk, dat er een grens is bereikt. Maar ja, dan ben je al bijna vermoord. En kom dan nog maar eens weg. Bovendien, hij/zij houdt van jou. Toch is het wenselijk om iets eerder dan als je bijna dood bent, grenzen aan te geven. Je moet dan zelf met een moordpartij de grens aangeven om te voorkomen dat de ander met een moordpartij een grens aangeeft. Je kan dit ook proberen voor te zijn, door in een eerder stadium onredelijk nee te zeggen, zodat er geen moorden aan te pas hoeven te komen en een flinke slag met een pluchen hamer volstaat.
Onredelijk alternatief
Ik kom hier daarom met mijn theorie van het onredelijke alternatief. Soms is het ontzettend onredelijk om nee te zeggen. Dan moet je dat toch doen; maar alleen als je niet kunt afwachten, tot de situatie zo onredelijk is geworden, dat het redelijk is om nee te zeggen. Dan is het dus met het oog op de uitkomsten van dit hellend vlak eerder minder onredelijk om onredelijk nee te zeggen. De onredelijke situatie “hopen zand bestaan niet”, is wat dat betreft minder acuut dan de onredelijke situatie “partnermishandeling bestaat niet”.
Eigenlijk is dat argument als zo oud als de wereld. “Als dit géén partnermishandeling is, wanneer is het dan wél partnermishandeling?”. De crux is, dat je moet accepteren, ook als altijd-naar-de-redelijkheid-op-zoek-zijnde gladjanus, dat nee-zeggen onredelijk kan zijn. Dat het er niet om gaat of het redelijk genoeg is. Dat het er nu om gaat dat het genoeg is, wanneer je onderbuikgevoel zegt dat het genoeg is. En genoeg is genoeg!
De redelijkheidsgrens zit ‘m na 3x duidelijk aangeven dat er een grens is bereikt. Als je 3x eerder hebt aangegeven dat het genoeg is, en dan is die situatie nog heel redelijk in vergelijking met wanneer je op zijn laatst een grens kan trekken.
Er is maar 1 punt waarop het ingrijpen in een onredelijke situatie voor iedereen geaccepteerd wordt als het redelijk ingrijpen in een onredelijke situatie: veel te laat. Het gaat er me niet precies om wiskundig aan te geven wanneer er een grens is in partnermishandeling of hopen zand. Het gaat me er eigenlijk alleen maar om om te laten zien dat het bij een hellend vlak noodzakelijk is om onredelijk in te grijpen, omdat het alternatief: te wachten tot de situatie zo uit de hand is gelopen dat iedereen het redelijk vindt om in te grijpen, zeer onredelijke, kwalijke gevolgen kan hebben.
(Het is dus contextafhankelijk, wat ook een laatste oplossing is voor de logica der vaagheid, die Veltman op pagina 74 van zijn syllabus geeft. )
Redelijk onredelijk
Een mooie praktische regel is dat interventie redelijk is bij 3x waarschuwen. Dan had de ander het immers kunnen zien aankomen. Dat is dan een redelijke manier van aangeven dat er een grens is bereikt. Maar ook deze regel is alleen maar een vuistregel. De vuistregel: 3 x waarschuwen dat iemand geen mes in je rug moet steken, kan bij de 2e x ook al fataal aflopen. Het gaat dus ook om de ernst van het mogelijke eindresultaat, die bepaalt wanneer het redelijk-onredelijk is om in te grijpen.
Kortom: afhankelijk van de context is het best redelijk om onredelijk te zijn.
Het is beter om onredelijk in te grijpen in een nog niet uit de hand gelopen redelijke situatie, dan om te wachten tot de situatie zo onredelijk is dat het redelijk is om in te grijpen en er dooien zijn gevallen. Dat je geen nee kan zeggen, gaat niet alleen ten koste van jou maar ook van onschuldige omstanders. Er is een grens. Waar die is is niet in zijn algemeenheid aan te geven. Daar gaat het dan ook niet om. Het gaat erom dat er een grens is bereikt, als ik zeg dat er een grens is bereikt. Ik blief geen pindakaas met stukjes. Omdat dat niet te eten is. Fl***R dus maar mooi op met je rot-redelijk. Waarom? Omdat ik dat zég!
#%%^$^&()(*&^&$#&
Ik kan je ‘redelijk’ volgen…;)))